Kəlbəcər dəniz səviyyəsindən 1500-3800 metr yüksəklikdə, Tərtər çayı vadisində, Kiçik Qafqaz dağlarında yerləşir. Rayon zəngin flora və faunaya malik təbiət muzeyidir. Kəlbəcər inzibati rayon kimi 8 avqust 1930-cu ildə yaradılmışdır. Ərazisi 1936 kvadrat kilometr, əhalisi 61 min nəfərə yaxındır. Rayona bir şəhər, bir şəhər tipli qəsəbə (İstisu) və 128 kənd daxildir. Dəlidağ, Keyti, Murovdağ, Kəpəz, Şərgi Göyçəgölü, Göyçənin Mıxtökən, Qarabağ yaylasının bir hissəsi Kəlbəcərin təbii sərhədləri tərkibindədir. Ən yüksək zirvəsi olan Camışdağın (Murov dağının zirvəsi) hündürlüyü 3724 metrdir. Rayon faydalı qazıntılarla, o cümlədən qızıl, civə və qiymətli tikinti materialları (tuf, perlit, obsidan, travertin, və s.) ilə zəngindir. Kəlbəcərin 280 min hektar ərazisini meşələr təşkil edir. Rayonun ərazisi 1993-cü il aprel ayının 2-də erməni silahlı dəstələri tərəfindən işğal edilmişdir.

Kəlbəcər rayonu ərazisində, Tərtər çayının sol sahilində yerləşən, xalq arasında “Xotavəng” və ya “Xudavəng”, yəni “Tanrı məbədi” adlandırılan monastır kompleksi Qafqaz Albaniyası dağıldıqdan sonra (IX əsrdə) Qarabağın dağlıq hissəsində yaranmış Xaçın Alban knyazlığının dini mərkəzi olmuşdur. Kompleksdə alban yepiskopunun iqamətgahı olmuş və dini maarif mərkəzi fəaliyyət göstərmişdir. Arxeoloji tədqiqatların nəticələr göstərir ki, monastırın əsası VI-VII əsrlərdə qoyulmuşdur. Mehranilər sülaləsindən olan Xaçın knyazı Həsən Cəlalın oğlu Vaxtanq kompleksin ərazisində geniş tikinti işləri aparmış, Arzu xatun isə 1214-cü ildə əri Vaxtanqın və iki oğlunun xatirəsinə kompleksdə kilsə tikdirmişdir. Kilsənin şərq fasadında daş üzərində knyaz Vaxtanqın, cənub fasadında isə Arzu xatunun iki oğlunun təsvirləri həkk olunmuşdur. Alban knyazı tərəfindən inşa edilmiş baş kilsə memarlıq xüsusiyyətlərinə görə erməni və gürcü xalqlarının kilsələrindən fərqlənir.
Vəngli kəndində Xaçın çayının sol sahilində dağın üstündə ucaldılmış məşhur Qandzasar (Gəncəsər) monastırı Qafqaz Albaniyası xristian memarlığının ən görkəmli abidələrindən biridir. Monastırın divarında daş üzərindəki epiqrafik yazıda bildirilir: “Yüksək və böyük Arsax ölkəsinin hökmdarı, geniş vilayətin çarı, Böyük Həsənin nəvəsi, Vaxtanqın oğlu Həsən Cəlal Dövlə və anası Xorişə Xatun tərəfindən 1216-1238-ci illərdə inşa edilmişdir”.

Albaniyada I əsrin ortalarında hakimiyyətə gəlmiş çar I Vaçaqanın nəslindən olan Arşakilər sülaləsinin hökmdarları “arşax”, VI əsrdən VIII əsrin əvvəlinədək hakimiyyətdə olmuş Mehranilər sülaləsinin hökmdarları isə “aranşax” adlandırılmışlar. 1261-ci ildə monqol-tatar işğalçıları tərəfindən İranın Qəzvin şəhərində qətlə yetirilmiş Həsən Cəlal Dövləni oğlu knyaz Atabəy Qandsazar monastırında dəfn etmişdir. Bu monastır 1511-ci ildən 1836-cı ilədək, yəni Rusiya Sinodunun (ölkənin ruhani idarəsi) rəsmi qərarı ilə Alban kilsəsi ləğv edilənədək, diofizit (Həzrət İsanın (ə) həm bəşəri, həm də ilahi sifətə malik olmasına inanmaq) alban xristianlarının iqamətgahı olmuşdur. Həsən Cəlalın nəslindən olan bir çox alban din xadimi bu monastır kompleksinin ərazisində dəfn edilmişdir. Hündür qala divarları ilə əhatə olunmuş Qandzasar kompleksinə alban xristian memarlığı üslubunda inşa edilmiş baş kilsə, ona bitişik dörd maili dam örtüyündə yüksələn monastır binası və qala divarlarına içəri tərəfdən hörülmüş tikililər daxildir.
Monastır kompleksinin memarlıq üslubu, heykəltəraşlıq nümunələri və diofizit xarakterli elementlər bu abidənin çoxəsrlik ənənələri olan Qafqaz Albaniyası memarlığına aid olduğunu təsdiq edir. Uzun müddət yerli xristianların iqamətgahı olmuş monastır dinin baş xəzinəsi mənasında Gəncəsər adlanmışdır.

Tarixi-dini abidələri

 Alban məbədi (500-cü il) – Həsənriz kəndi
 Alban məbədi (V-IX əsrlər) – Vəng kəndi
 Alban kilsəsi (V-VII əsrlər) – Çərəkdar kəndi
 Alban məbədi (614-cü il) – Kolataq kəndi
 Müqəddəs Yaqub kilsəsi (635-ci il) - Kolataq kəndi
 Alban məbədi (672-ci il) – Qocaqot kəndi
 Alban məbədi (698-ci il) – Qocaqot kəndi
 Alban məbədi (713-cü il) – Dəstəgir kəndi
 Alban məbədi (718-ci il) – Qasapet kəndi
 Alban kilsəsi (VIII-IX əsrlər) – Tərtər çayının Bulanıq çayı ilə qovşağında
 Alban məbədi (X əsr) – Qarnakar kəndi
 Alban kilsəsi (XI əsr) – Qarnakar kəndi
 Alban məbədi (XII əsr) – Çıldıran kəndi
 Məscid (XIX əsr)
 Məscid (XVIII-XIX əsrlər) – Başlıbel kəndi
 Məscid (XIX əsr) - Otaqlı kəndi

Ziyarətgahları

 Qoç daşlar piri – Əsir kəndi yaxınlığında
 Seyid Əsədullahın ziyarətgahı (XIX əsr) – Söyüdlü yaylağı
 Seyid Bağır ağanın ocağı – Başlıbel kəndi
 Seyid Əliabbas ağa ziyarətgahı – Başlıbel kəndi
 Seyid Əhməd ağa ocağı

Tarixi memarlıq abidələri

 Daşdan yonulmuş qoyun və at təsvirli başdaşıları (XIX əsr) – Zar, Zeylik, Keşdək kəndləri
 Lök qalası (VII-VIII əsrlər) – Qanlıkənd kəndi
 Uluxan qalası (VII-IX əsrlər) – Qaracanlı kəndi
 Qalaboynu qalası (VIII-IX əsrlər) – Qalaboynu kəndi
 Comərd qalası (VIII-IX əsrlər) – Comərd kəndi
 Keşikçi qalası (VIII-IX əsrlər) – Qamışlı kəndi
 Urud abidələrinin xronoloji sayı (1478-1610) – Zar, Zeylik, Keşdək kəndləri
 Tağlı daş körpü (XIX əsr) – Soyuqbulaq kəndi
 Tarix-diyarşünaslıq muzeyi (1983-cü il)